انبار خاطرات ناصر فارسی از آب‌انبارهای بالاخیابان 
روزی هشت تا گاو سلاخی می‌کردیم 
کبوتر‌ها کی به آستان حضرت رضا (ع) آمدند؟
حضور پرنده‌ها در روضه منوره، قدمتی به اندازه سال‌های ساخت این بنای مقدس دارد؛ البته این فرضیه به هیچ سند تاریخی مشخصی پیوند نمی‌خورد.
۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۳؛ قلب پرنده‌ای کوچک در میان هوای ناملایم روزگار چنان ریز و تند می‌تپد که انگاری هر لحظه می‌خواهد از حرکت بایستد. افتاده است میان صحن‌وسرایی که همیشه امن و مهربان بوده است و نمی‌داند چه باید بکند و به کدام سو برود. تگرگ‌های درشت که شتابشان بر وزنشان افزوده است، سنگ‌های سختی شده‌اند که بال‌های ظریف و کم‌جثه هر پرنده‌ای را می‌توانند زخمی کنند.
این میان، اما آدم‌هایی که زیارت، دلشان را رقیق کرده است، دلشان بار نمی‌دهد بگذارند این سپیدبالان ترسیده، بی‌پناه بمانند. همین می‌شود که عده‌ای پا به محشر باران و تگرگ می‌گذارند تا پیام‌آور مهربانی ضامن آهو و نجات‌بخش جان پرنده‌ها باشند. زائرانی که خودشان به ضامن آهو پناهنده شده‌اند، چتر پرنده‌هایی می‌شوند که سال‌های سال است امنیت را با نام حضرت رضا (ع) به یاد می‌آورند.
فیلم این اتفاق و تکثیر آن میان گوشی‌ها، در روز‌هایی که به نام امام‌هشتم (ع) و دهه کرامت مزین شده است، ما را به سال‌های دور این دیار می‌برد تا از زمانه‌ای بگوییم که این نامه‌بران سپید‌بال را به آغوش حرم یار آورد تا در آن ماندگار شوند؛ کبوتر‌هایی که در همیشه تاریخ برای زائران و مجاوران حضرت، محترم بوده‌اند و درون‌مایه داستان‌ها و سنت‌های زیادی برای اهالی خراسان شده‌اند.
آیا حضور کبوتر‌ها در حرم، ۱۲۰۰ سال قدمت دارد؟
قصه کبوتر‌ها را بعضی به تاریخ ساخت حرم مطهر گره می‌زنند. نام این پرنده دوست‌داشتنی در روایت‌های دینی و داستان‌های آن، تکرار و سبب ایجاد این ذهنیت شده که هرجا مزار عزیزی بوده است، کبوترانی هم آنجا سکنا داشته‌اند. علامه‌مجلسی در کتاب «حلیه‌المتقین»، نگهداری از کبوتر در منزل را مستحب می‌داند؛ توصیه‌ای که در دیگر منابع نیز تکرار شده است.
در «کامل‌الزیارات» نیز به نگهداری کبوتر در خانه سفارش شده است، حتی گزارش‌هایی درباره حضور کبوتران در مسجد‌الحرام و نگه‌داشتن حرمت آنها توسط زائران، از قرن نخستین هجری وجود دارد که بر این نکته صحه می‌گذارد.
بنا‌براین از میان آیات و روایات می‌توان چنین فهمید که نگهداری از این پرنده‌ها در دین اسلام، توصیه شده است. شاید همین روایت‌ها هم جای پای این پرنده زیبا و بی‌آزار را در اماکن مقدس مسلمانان محکم کرد و فضا‌های مذهبی ما به مکانی امن برای زیست و پرندگی کبوتر‌ها بدل شدند.
حالا اگر بخواهیم این روایات را به داستان شهادت حضرت رضا (ع) و تدفین آن حضرت در سناباد گره بزنیم، باید چنین تصور کنیم که حضور پرنده‌ها در روضه منوره، قدمتی به اندازه سال‌های ساخت این بنای مقدس دارد؛ البته این فرضیه به هیچ سند تاریخی مشخصی پیوند نمی‌خورد و از روی پیشینه‌ای که بیان کردیم، چنین برداشتی شده است.
شاه‌عباس، پیشرو ساخت کبوترخانه
حالا اگر بخواهیم ماجرای ارادت مسلمانان به این پرندگان را کنار بگذاریم و از توصیه بزرگان برای نگهداری‌شان در کاشانه‌مان بگذریم، باید به‌سراغ اسنادی که درباره ساخت کبوترخانه به دستور شاه‌عباس اول وجود دارد، برویم؛ البته همین سند ثابت می‌کند که پیش از این تاریخی که خواهیم گفت، کبوترانی در حرم بوده‌اند که شاه مملکت تصمیم می‌گیرد برای آنها کبوترخانه بسازد.
احتمالا در آن زمان تعداد این کبوتران آن‌قدر‌ها در خور توجه بوده است که به چشم شاه بیاید و بخواهد فکری به حال آشیانه‌شان کند. ازسوی دیگر، این ماجرا حرمت کبوتران برای زائران و مجاوران حضرت را روشن می‌کند؛ زیرا ساخت کبوترخانه، شاهدی است بر آنکه نه‌تن‌ها متعرض حضور این پرندگان در صحن‌وسرای حضرت نبوده اند، بلکه به فکر سروسامان دادن آنها نیز بوده‌اند.
ازسوی دیگر، همان‌طور که می‌دانیم، شاه صفوی ارادت زیادی به امام‌رضا (ع) داشت و حدود ده‌مرتبه برای زیارت به مشهد آمد. در این میان از سفری که او با پای پیاده به این شهر آمده، بیشتر گفته شده است.
توسعه صحن عتیق حرم رضوی به شکل چهار‌ایوانی و ساخت حوضی در میانه آن، اصلاح فضای درونی روضه رضوی و اهدای یک جفت درِ مرصع، تعبیه دو پنجره در گنبد بقعه و نقاشی آن به‌منظور تأمین بهتر روشنایی حرم و زدودن آثار دود شمع‌ها و پیه‌سوز‌ها و طلاکاری ساقه گنبد، جزو اقدامات عمرانی شاه صفوی در جریان این سفر‌ها بوده است.
شاه صفوی ارادت زیادی به امام‌رضا (ع) داشت و حدود ده‌مرتبه برای زیارت به مشهد آمد
دستور ساخت خیابان مشهد و روان کردن جوی آب خیابان، از دیگر کار‌هایی است که در کارنامه شاه‌عباس می‌درخشد. اما این میان، کار ماندگار دیگری نیز هست که شروع آن به شاه صفوی بازمی‌گردد و آن، احداث کبوترخانه برای کبوتران حرم است.
۴۱۶ سال از عمر کبوترخانه حرم می‌گذرد
قدیمی‌ترین سندی که درباره حضور کبوتران در حرم مطهر رضوی وجود دارد، مربوط به احداث کبوترخانه برای آنهاست. این سند ۴۱۶ سال قدمت دارد و اکنون در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی نگهداری می‌شود. بر طبق این سند، معمار کبوترخانه حرم شخصی به نام «حاجی‌صدر معمار» بوده است که این بنا را با طول و عرض هجده ذرع و ارتفاع حدود ده ذرع ساخته است.
همچنین برای ساختن این بنا از ۱۶۴ هزار قطعه خشت استفاده کرده‌اند که ۱۱۳ هزارو ۲۵۰ عدد آن پخته و ۵۰ هزارو ۷۵۰ عدد آن خام بوده است. ظاهرا این کبوترخانه، کتیبه‌ای زیبا با خط علیرضا عباسی داشته است.
در متن این سند چنین آمده است: «هوالفیاض/ برآوُرد/ عمارت برج کبوترخان که حسب‌الحُکمِ جهان مُطاعِ آفتابْ ارتفاع، در باغ پایین‌پای مبارک ساخته می‌شود، قطر ۱۲ ذرع مشتمل بر پنج صُفه در دو مرتبه که در هر صُفه، طاقی بسته می‌شود و میان برج به طلا کتیبه نوشته شود و قبه بزرگ در میان بام برج و قبه کوچک در اطراف به گچ تبادکانی و حجره اطراف تحت تخته برداشته و فرش بام خشت تخته کرده شود و بیرون برج در کل تخت نخل کرده و درون برج به کاهگل اندود شود.
از قرار برآورد حاجیِ‌الحرمین‌شریفینِ توفیقْ آثاری، حاجی‌صدر معمار... رایج عراق: ۵۱تومان و ۵/۶۲۶۸دینار، مصالح: ۳۰تومان و ۵/۴۹۸۷دینار، خشت: ۱۶تومان و ۵/۳۷۸۷دینار شامل ۱۶۴هزار قالب... طول و عرض: هجده ذرع، ارتفاع: ده ذرع...».
با تخریب کبوترخانه حرم در اوایل دوره قاجار و در عهد فتحعلی‌شاه، محل نگهداری آنها به تناوب و در دوره‌های بعد، تغییر کرد و در هفتاد سال گذشته، به داخل صحن‌های نو (آزادی) و سپس عتیق (انقلاب) انتقال یافت و بعد‌ها به داخل صحن تازه‌تأسیس «رضوان» برده شد و اکنون نیز در گوشه‌ای بیرون از حرم، سازه‌ای شبیه کبوترخانه می‌بینیم.
کبوتر‌ها و سنت‌هایی که میان مردم به‌جا گذاشتند
اگرچه کبوترخانه‌های حرم رنگ‌وبوی قدیم را ندارند و دیگر اثر چندانی از آنها باقی نمانده است، همه آنها که دل در گرو شاه خراسان دارند و به این صحن‌وسرا قدم گذاشته‌اند، می‌توانند به خاطر بیاورند که یکی از شوق‌های گره‌خورده با کودکی‌شان هنگام زیارت، دان دادن به کبوتر‌های حرم بوده است.
نذر گندم برای کبوتر‌های حرم، یکی از آن نذوری بوده که میان مشهدی‌ها و غیرمشهدی‌ها ردخور نداشته است. هرجا کار زائران گیر می‌افتاده است، از دل می‌گذرانده‌اند: «یا امام‌رضا! فلان قدر گندم، نذر کفترای حرمت!» و وقتی گره از کارشان باز می‌شده است، با یک نایلون گندم که معمولا از دم حرم می‌خریده‌اند، به‌سراغ کبوتر‌هایی می‌رفته‌اند که حوالی گنبد می‌پلکند.
در سالیان دورودراز، رها کردن کبوتر در صحن‌وسرای رضوی هم به یک سنت میان زائران تبدیل شد و بسیاری از افراد نذر می‌کنند که به نیت گره‌گشایی، کبوتری را در حرم امام‌هشتم (ع) آزاد کنند. حتی از گذشته، کبوتربازان بزرگ وقتی می‌خواستند این کارشان را کنار بگذارند، همه کبوترانشان را می‌بردند حرم و ر‌هایشان می‌کردند. هنوز ردونشان این سنت‌های زیبا را که بیشتر در دل روایت‌های شفاهی نهفته است، می‌توان در میان زائران دید.
منابع:
تاریخ ۱۲۰۰ ساله کبوتران حرم امام‌رضا (ع)، جواد نوائیان‌رودسری.
۲۸ سال میهمان‌داری از کبوتران حرم، مرحوم المیرا منشادی.
تاریخ اقدامات شاه‌عباس صفوی در حرم مطهر رضوی.
مصاحبه‌های تاریخ شفاهی درباره کبوتران حرم.
اسناد موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی.
* این گزارش دوشنبه ۳۱ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۲۲ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
